Zawilec (łac. Anemone) – rodzaj roślin z rodziny jaskrowatych liczący około 140-160 gatunków. Występują one niemal na całym świecie, głównie w strefie klimatu chłodnego i arktycznego półkuli północnej, w strefie międzyzwrotnikowej rosną na obszarach górskich. Zasiedlają głównie lasy, zarośla, łąki górskie i suche murawy. 

W Polsce dziko występują 4 gatunki: zawilec gajowy (Anemone nemorosa), z. wielkokwiatowy (A. sylvestris), zawilec narcyzowy (A. narcissiflora) i zawilec żółty (A. ranunculoides).

Kwiaty zawilca gajowego, fot. Marta Kroczek

Biało-zielone kobierce, czyli o zawilcu gajowym 

Najczęstszym gatunkiem zawilca w naszym kraju jest zawilec gajowy, masowo zakwitający wczesną wiosną i tworzący bajkowe zielono-białe łany w runie lasów liściastych i mieszanych. Należy on do geofitów – są to rośliny, które niekorzystną porę roku (zimę) przeżywają w formie bulw, cebul lub kłączy zabezpieczonych przed niesprzyjającymi warunkami pod powierzchnią ziemi. Gatunek ten zasiedla całą północną i środkową Europę, zawleczony został także do Stanów Zjednoczonych i na Nową Zelandię. W Polsce występuje pospolicie na całym niżu a w górach sięga aż po regiel górny. Zasiedla głównie lasy liściaste, mieszane i zarośla, a w górach i na pogórzu także zacienione łąki położone w sąsiedztwie lasów.

Zawilec zakwita w lasach już wczesną wiosną, (marzec-kwiecień) zanim na drzewach pojawią się liście i ograniczą dostęp światła do dna lasu. Tak wczesna pora kwitnienia jest możliwa ponieważ roślina przeżywa zimę w postaci podziemnego kłącza, w którym gromadzi substancje zapasowe. Zawilec gajowy osiąga wysokość – 10–20 cm i charakteryzuje się pojedynczymi, białymi kwiatami, (barwa zewnętrznej strony kwiatu często jest lekko różowa) o 6-8 płatkach okwiatu. Kwiaty zamykają się i zwisają o zmroku oraz podczas chłodnych, pochmurnych lub deszczowych dni, a podnoszą się i rozchylają okwiat podczas dni pogodnych (ruchy te zwane są nastiami i związane są ze zmianami temperatury). Kwiaty są owadopylne, nie posiadają miodników ale wabią owady dostępnością pyłku kwiatowego. Pojedyncza roślina posiada 3 powcinane liście osadzone na jednej wysokości łodygi.

Zawilec gajowy to roślina trująca. Podobnie jak wszystkie gatunki z rodziny jaskrowatych zawiera we wszystkich organach trującą ranunkulinę, przy czym najwięcej jest jej w kłączach. Roślina ta wykazuje silne działanie drażniące błony śluzowe i skórę. W wyniku kontaktu z rozgniecioną rośliną lub z jej sokiem na skórze może pojawić się zaczerwienienie i obrzęk. Zatrucia w wyniku spożycia są bardzo rzadkie z powodu piekącego smaku tych roślin, nie są też znane przypadki zatruć zwierząt domowych.

Zawilec gajowy był znany jako roślina trująca i lecznicza już w starożytności. W lecznictwie ludowym ze świeżego ziela wytwarzano rozgrzewającą „kamforę zawilcową”. Świeże rośliny lub sok z nich stosowano do „wyciągania pęcherzy”, przy bólu zębów, chorobach reumatycznych, do oczyszczania ran oraz w leczeniu zapalenia oskrzeli. Kłącza ze względu na ostry smak były żute w celu „oczyszczenia głowy”. Obecnie roślina nie jest stosowana jako środek leczniczy.

Zawilec gajowy znany jest pod wieloma nazwami ludowymi, jak: niestrętek, sasanka gajowa, zawilec biały, fiołek zaroślowy, kwiat wiatrowy, kwiat wiosenny. Naukowa nazwa rodzajowa (Anemone) pochodzi od określenia odnoszącego się do zawilca gajowego pojawiającego się w antycznych pismach Teofrasta i Pliniusza Starszego. Nazwa ta wywodzi się z greckiego słowa ánemos oznaczającego wiatr, powietrze, co nawiązuje do nietrwałości płatków łatwo ulatujących przy porywach wiatru. Określenie gatunkowe nemorosa pochodzi z łac. nemus – gaj, las, stąd nemorosa oznacza „gajowy”, „rosnący w lesie”.

Czasem w lasach można również spotkać zdrojówkę rutewkowatą – przypomina ona zawilca ze względu na kształt liści i barwę kwiatów, jednak pojedyncze rośliny posiadają po kilka kwiatów a nie jak zawilce – jeden.

Zdrojówka rutewkowata, fot. Marta Kroczek

Górska piękność, czyli o zawilcu narcyzowym 

Kolejny z polskich gatunków zawilca, z. narcyzowy (z. narcyzowaty) Anemone narcissifolia, to gatunek górski. Nazwa narcissifolia oznacza „o kwiatach podobnych do kwiatów narcyza”. Nie wiadomo skąd taka nazwa, gdyż trudno owo „podobieństwo” zauważyć.

Roślina ta osiąga wysokość 50-70 cm wysokości. Liście zebrane w różyczkę, owłosione (podobnie jak łodyga), na szczycie łodygi kwiatowej kilka białych (od strony zewnętrznej lekko różowawych) kwiatów. Przypominają kwiaty zawilce gajowego, są jednak znacznie większe i występują w skupieniach po kilka sztuk. Roślina ta kwitnie od czerwca do sierpnia, wytwarza pyłek kwiatowy, który przyciąga zapylające ją owady. Spotkać ją można na górskich murawach, w Karkonoszach występuje głównie w rejonie Śnieżnych Kotłów. Podlega częściowej ochronie gatunkowej.

Zawilec narcyzowy, fot. Magdalena Stanek

Ozdoba muraw kserotermicznych, czyli o zawilcu wielkokwiatowym 

Zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris L.), zwany jest także zawilcem leśnym (łac. sylvestris = leśny), pospolitym bądź dzikim. W Polsce jest stosunkowo rzadki, występuje głównie na niżu w rozproszonych stanowiskach (Pojezierze Mazurskie, Wyżyna Małopolska i Lubelska). Osiąga wysokość 40 cm, liście wcinane, owłosione na spodniej stronie. Kwiaty podobne jak u wspomnianych wyżej gatunków, duże, o 4-7 cm średnicy, wyrastają pojedynczo. Występuje w miejscach suchych, nasłonecznionych – w widnych lasach i na ich obrzeżach oraz na murawach kserotermicznych. Preferuje gleby zawierające wapń. Cała roślina jest lekko trująca. Na naturalnych stanowiskach objęty ścisłą ochroną gatunkową. Popularna roślina ozdobna, o wielu odmianach ogrodowych.

Odmieniec wśród zawilców, czyli zawilec żółty 

Wyjątkowym spośród rodzimych gatunków zawilca jest zawilec żółty (Anemone ranunculoides), który, jak wskazuje nazwa, charakteryzuje się żółtą barwą kwiatów. W stanie dzikim występuje w całej niemal Europie oraz na Zakaukaziu w Azji. W Polsce pospolity głównie na niżu, ale rzadszy od zawilca gajowego. Nazwa ranunculoides pochodzi z łac. rana=żaba i odnosi się do siedliska gatunku – preferuje on wilgotne lasy i zarośla. W kulturze ludowej znany także jako „żółcień gajowy” bądź „ogniki zaroślowe”.

Osiąga wysokość – 10-20 cm, liście podobne do liści zawilca gajowego, kwiaty zwykle po 2, rzadziej 1. Kwitnie od marca do maja. Podobnie jak inne zawilce jest gatunkiem trującym.

Zawilec gajowy tworzy płonnego mieszańca z zawilcem żółtym, spotykanego w miejscach występowania obu gatunków rodzicielskich – zawilca lipskiego Anemone×lipsiensis Mieszaniec różni się od gatunków rodzicielskich pośrednią, jasnożółtą barwą kwiatów.

Zawilce są popularnymi roślinami ogrodowymi. Uprawiane są zarówno kultywary pochodzące od odmian rodzimych jak i gatunki obce, jak np. zawilec japoński.

KPN
Żywy Ban Genów Jagniątków