Karkonoski Bank Genów
Karkonoski Bank Genów – nowy punkt na mapie polskiej ochrony przyrody
Nieprzebrane karkonoskie ostępy od setek lat wzbudzały zachwyt i lęk wśród okolicznych mieszkańców i przybyszów. Niedostępne miejsca kryły tajemnice, drogocenne kamienie i niecodzienne rośliny. Możemy tylko domniemywać, że już wtedy najwięksi śmiałkowie zakradali się w wyższe partie gór, by tam, na miejscu, czerpać z bogactwa niespotykanych nigdzie indziej roślin urzekających szamanów, uzdrowicieli i zbieraczy swoją urodą i tajemniczym działaniem.
Ówcześni ludzie (w odróżnieniu od współczesnych) z dużym szacunkiem odnosili się do tworów przyrody, pobierali tylko takie ilości, które były im potrzebne do wykonywania mikstur lub też do odprawiania tajemniczych, dzisiaj już dawno zapomnianych rytuałów. Tego typu szacunek do zasobów przyrody charakteryzował wszystkie ludy i kultury pierwotne. Nie do pomyślenia byłoby wszak, żeby północnoamerykańscy Indianie wybili „do nogi” wszystkie bizony.
W miarę upływu lat wzrastała penetracja gór przez coraz większą ilość osób, a Góry Olbrzymie podlegały stopniowej demitologizacji. W ślad za pierwszymi romantycznymi podróżnikami, górskie ostępy zaczęli przemierzać badacze i naukowcy. Przyrodnicy ci, choć byli ludźmi o dużej wiedzy merytorycznej, często jednak nie mieli wystarczającej świadomości, jak kruche i złożone są zależności w zbiorowiskach organizmów występujących na terenie gór.
Tradycją ówczesnych botaników było zbieranie okazów zielnikowych, czyli wyrywanie roślin wraz z całym systemem korzeniowym dla celów naukowych i kolekcjonerskich. Dla nielicznych, bądź znajdujących się często na krawędzi wymarcia populacji roślinnych był to zabójczy proceder. Dużą negatywną rolę odegrał również brak uporządkowania ruchu turystycznego, jego skanalizowania na określonych drogach i ścieżkach.
W celu ochrony najcenniejszych przyrodniczo-krajobrazowych miejsc już w 1933 powstały pierwsze rezerwaty przyrody: Śnieżne Kotły, Czarny Kocioł, Kocioł Łomniczki, Kocioł Małego i Wielkiego Stawu.
Po II wojnie światowej najcenniejsze przyrodniczo obszary Karkonoszy zostały objęte najwyższą z form ochrony przyrody – w 1959 roku utworzony został Karkonoski Park Narodowy.
Jednym z głównych celów przyświecających działaniom Karkonoskiego Parku Narodowego jest ochrona i stały monitoring zarówno jakościowy jak i ilościowy populacji rzadkich i zagrożonych roślin z terenów Karkonoszy. W oparciu o jego wyniki podejmowane są stosowne działania ochronne.
Ważnym ogniwem czynnej ochrony gatunków i populacji roślin, drzew i krzewów jest Karkonoski Bank Genów. Karkonoski Bank Genów jest instytucją powstałą na skutek przekształcenia i rozszerzenia zadań i kompetencji Szkółki Leśnej Karkonoskiego Parku Narodowego.
Nowa jednostka ma za zadanie łączyć i koordynować 3 główne kategorie działań:
- hodowlę wysokiej jakości drzew i krzewów leśnych (Szkółka Leśna)
- hodowlę rzadkich i zagrożonych roślin z terenu Karkonoszy (Żywy Bank Genów)
- działania z zakresu edukacji przyrodniczej (Żywy Bank Genów).
Szkółka leśna – ma na celu produkcję wysokiej jakości sadzonek drzew i krzewów leśnych. W procesie produkcji wzrastać będzie ilość sadzonek drzew i krzewów o znaczeniu biocenotycznym, takich jak czereśnia ptasia, jabłoń, lipa drobnolistna i innych, stanowiących bazę pokarmową i ostoję dla organizmów leśnych. Sadzenie tych gatunków ma na celu zwiększenie bioróżnorodności i atrakcyjności siedlisk.
Kolejną z części składowych jest szkółka roślin zielnych rzadkich i zagrożonych gatunków z terenu Karkonoszy, czyli Żywy Bank Genów. Hodowla roślin zielnych, ze względu na specyficzne wymagania gatunków górskich, dostarcza czasem nieoczekiwanych trudności, które jednak udaje się nam pokonywać. Sztandarowym przykładem zakończonych sukcesem prac związanych z hodowlą roślin zielnych, jest opracowanie metodyki i hodowla skalnicy śnieżnej, niewielkiej rośliny będącej reliktem glacjalnym, której karkonoska populacja na stanowiskach naturalnych w Małym Śnieżnym Kotle w najbardziej krytycznym momencie skłądała się z 7 osobników!
Dzięki przeprowadzonym pracom hodowlanym obecnie mamy na terenie KBG kilkanaście tysięcy osobników tego gatunku, które kilka razy w roku wydają obfity plon nasion.
W roku 2011 przeprowadzony został podsiew nasion, który miał na celu zasilenie populacji na stanowiskach naturalnych. W kolejnych latach prowadzony będzie monitoring mający na celu potwierdzenie skuteczności wykonywanych zabiegów ochronnych. Koncepcja ratowania zagrożonego gatunku powstała przy współpracy z naukowcami z Uniwersytetu Wrocławskiego i Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.
Z sukcesem prowadzone są prace nad rozmnażaniem rzeżuchy rezedolistnej, gęsiówki alpejskiej, różeńca górskiego i wielu innych zagrożonych roślin.
W ramach realizowanego projektu szczególną uwagę skupiliśmy na 41 gatunkach roślin. Podstawowym kryterium obranym przy kompletowaniu listy była troska o jak najlepsze zabezpieczenie genotypów roślin z zagrożonych wyginięciem populacji. Na naszej liście znalazły się tak rzadkie rośliny jak gnidosz sudecki, przytulia sudecka czy też dzwonek karkonoski. Są one jednocześnie endemitami oraz gatunkami priorytetowymi Natura 2000.
Wybudowane w ramach projektu sztuczne torfowisko w założeniu ma stanowić bazę do rozmnażania roślin torfowiskowych. „Na warsztat” wzięta będzie między innymi rosiczka okrągłolistna, nasza owadożerna piękność, występująca naturalnie na torfowiskach przejściowych.
Zajmiemy się też niewielkimi, aczkolwiek malowniczymi krzewinkami, należącymi do rodziny wrzosowatych: żurawina, borówka bagienna (pijanica), modrzewnica oraz liczne gatunki turzyc, wełnianek, wełnianeczek, mchów i torfowców.
Osiągnięcie założonych celów byłoby trudne bez zastosowania specjalistycznych i kosztownych urządzeń oraz infrastruktury.
Żeby zmodernizować i wyposażyć Karkonoski Bank Genów w infrastrukturę i urządzenia niezbędne do podjęcia nowych zadań, ubiegaliśmy się z pozytywnym skutkiem o uzyskanie dotacji unijnej.
W 2010 roku rozpoczął się projekt zatytułowany: „Ochrona najcenniejszych gatunków flory Karkonoskiego Parku Narodowego – Żywy Bank Genów Jagniątków”. Dzięki niemu zmodernizowano i znacznie wzbogacono wyposażenie KBG.
Do najważniejszych inwestycji i zakupów należą: modernizacja tuneli szkółkarskich, adaptacja sztucznego torfowiska, modernizacja systemu nawadniania, budowa szklarni, zakup kiełkownika oraz samochodu terenowego z urządzeniami przystosowanymi do przewożenia roślin oraz nasion. Budżet projektu opiewa na kwotę blisko 2,4 mln złotych.
Niniejszy artykuł w bardzo pobieżny sposób przedstawia informacje dotyczące Karkonoskiego Banku Genów. Więcej o postępach prowadzonych prac, o założeniach, które nam przyświecają oraz o celach, które zamierzamy osiągnąć, zainteresowane osoby przeczytają na naszej stronie internetowej: www.bankgenow.kpnmab.pl. Ponadto, po zakończeniu wszystkich prac, będziemy mogli zaprosić zarówno grupy zorganizowane jak i turystów indywidualnych do zwiedzania Żywego Banku Genów.
Mgr inż. Krzysztof Dworzycki – leśnik, kierownik szkółki leśnej Karkonoskiego Parku Narodowego
Artykuł ukazał się drukiem w numerze 1/2012 czasopisma