­­­­­­­­­­­­Torfowiska, trzęsawiska, bagna, moczary… Obszary podmokłe, ze względu na swą niedostępność i tajemniczy, a w pochmurne dni wręcz posępny krajobraz, od zawsze budziły w ludziach lęk. Ta tajemniczość jednocześnie zaciekawiała dawnych wędrowców. Torfowisk spodziewano się w dolinach rzek lub na pojezierzach, natomiast widok mokradeł w górach, u stóp Śnieżki, wprawiał w zdumienie.

Fot.1. Na subalpejskich torfowiskach wierzchowinowych częstym widokiem są niewielkie jeziorka. Okolice Smogorni. Fot. Lidia Przewoźnik

A jednak, płaskie wierzchowiny, siodła i przełęcze górskie czy umiarkowanie nachylone stoki okazują się równie dogodnym miejscem tworzenia się torfowisk, jak rozległe, zalewowe doliny czy niecki zarastających jezior. Wśród polskich gór największą powierzchnię mokradeł posiada właśnie pasmo Karkonoszy. Jak to się stało, że tak licznie powstały właśnie tutaj?

Najważniejszym czynnikiem, który inicjuje tworzenie się podmokłych siedlisk, jest wilgotny, chłodny klimat, w którym opady atmosferyczne przeważają nad parowaniem. Takie warunki spotykamy właśnie w Karkonoszach, gdzie średnie roczne sumy opadów wynoszą od ok. 900 mm w niższych położeniach do niemal 1500 mm nad Śnieżnymi Kotłami, a średnia roczna temperatura powietrza nie przekracza 6ºC u podnóża gór i 1ºC na szczycie Śnieżki.

Jednak torfowiska nie powstałyby tylko za sprawą odpowiednich warunków atmosferycznych – do ich istnienia niezbędne jest także odpowiednie ukształtowanie terenu, nieprzepuszczalne podłoże oraz występowanie źródlisk i wywierzysk, które zasilają mokradła wraz z opadami deszczu, śniegu czy wodami pochodzącymi z osadów mgielnych (trzeba pamiętać, że w Karkonoszach ponad 260 dni w roku to właśnie dni z mgłą).

Żadne torfowisko nie wykształciłoby się też bez obecności roślinności torfotwórczej, której obumarłe szczątki tworzą torf, czyli gromadzący się w podłożu osad organiczny o wyraźnie widocznej strukturze roślinnej. Niewątpliwie najważniejszymi roślinami torfowisk są mchy torfowce, posiadające zdolność magazynowania dużych ilości wody. Ponadto górskie mokradła porastają liczne gatunki turzyc: najczęstsza turzyca pospolita, zajmująca podmokłe obniżenia turzyca dzióbkowata, porastająca brzegi jeziorek torfowiskowych turzyca bagienna czy drobna turzyca skąpokwiatowa; efektowne wełnianki: wąskolistna i pochwowata; przybierające jesienią miedziany kolor wełnianeczka darniowa lub sit cienki oraz rzadkie krzewinki: żurawiny, bażyny, modrzewnica zwyczajna, borówka bagienna i malina moroszka.

Fot.2. Malina moroszka – pamiątka epoki lodowej. Fot. Lidia Przewoźnik

Ta ostatnia, wraz z turzycą patagońską i wierzbą lapońską, należy do reliktów epoki lodowej. Torfowiska to także siedlisko cennego karkonoskiego endemitu – gnidosza sudeckiego oraz szeregu chronionych i rzadkich gatunków, np. z rodziny storczykowatych (kukułki Fuchsa, listery sercowatej, żłobika koralowego), fiołka dwukwiatowego i błotnego, niebielistki trwałej, tojadu sudeckiego, owadożernej rosiczki okrągłolistnej, niepozornej wełnianeczki alpejskiej czy siedmiopalecznika błotnego o ciekawych, purpurowych kwiatach.

Znaczne obszary mokradeł zajęte są także przez kosodrzewinę, która na podłożu torfowym przyjmuje charakterystyczny, bochenkowaty pokrój oraz – w piętrze regla górnego – świerk pospolity. Szata roślinna torfowiska zależy od zasobności wód zasilających dany obiekt w substancje mineralne – inne gatunki i zbiorowiska spotkamy na torfowiskach wysokich zasilanych ubogimi w składniki pokarmowe wodami deszczowymi i źródliskowymi, inne zaś na torfowiskach przejściowych rozwijających się wzdłuż przepływających cieków, jak również od lokalizacji mokradła nad poziomem morza.

Proces przyrastania złoża torfowego z martwych szczątków roślinnych jest wyjątkowo długotrwały. W surowych warunkach Gór Olbrzymich w ciągu jednego roku odkłada się zaledwie kilka mm torfu! Osad organiczny zostaje następnie sprasowany pod naciskiem grubej warstwy śniegu przykrywającej zimą grzbiety i zbocza Karkonoszy. Pomiary miąższości torfowisk na wierzchowinie Karkonoszy wykazały, że ich maksymalna głębokość wynosi ok. 2,5 m, a wiek tych mokradeł szacuje się na 5-6 tysięcy lat, natomiast torfowiska stokowe są płytsze i młodsze – liczą sobie kilkaset lat.

Wybierając się na górską wycieczkę, możemy się przyjrzeć różnym rodzajom mokradeł występującym w Karkonoszach. Najniżej, w piętrze regla dolnego, w rejonie Jagniątkowa, zauważymy niewielkie młaki sąsiadujące z wilgotnymi lub świeżymi łąkami. Przykładem takiego mokradła jest młaka na Krokusowej Łące w Jagniątkowie. Idąc wyżej, w piętrze regla górnego, natrafimy na rozległe kompleksy torfowisk leśnych – torfowcowego podzespołu świerczyny sudeckiej. Bagienne bory najlepiej podziwiać z kładek Ścieżki nad Reglami, czyli zielonego szlaku wiodącego od Polany do Przełęczy Karkonoskiej.

Fot.3. Reglowe torfowisko stokowe z wełnianką wąskolistną, na drugim planie bagienny bór świerkowy. Rejon Przełęczy Karkonoskiej. Fot. Lidia Przewoźnik

Gdzieniegdzie odsłaniają się nieleśne powierzchnie torfowisk stokowych, szczególnie w strefie górnej granicy lasu oraz piętrze kosodrzewiny. Wiszące torfowiska subalpejskie możemy łatwo zaobserwować, podążając zielonym szlakiem z Polany do Słonecznika, gdzie na zboczu Kotła Wielkiego Stawu roztacza się rozległy widok na te cenne ekosystemy. Kolejnym obszarem występowania tego typu torfowisk są okolice schroniska Petrova bouda i zbocza Kotła Szrenickiego, które przecina tzw. Mokra Ścieżka.

Najsłynniejszymi torfowiskami Karkonoszy są jednak subalpejskie torfowiska wierzchowinowe, znajdujące się na Równi pod Śnieżką, u podnóża Smogorni czy pod Sokolnikiem. Ze względu na wyjątkowe wartości przyrodnicze zostały one wpisane w 2004 roku na listę obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym Konwencji ramsarskiej. Wartym polecenia jest niebieski szlak z Domu Śląskiego do Luční boudy, który ukazuje z bliska walory torfowiska Úpa. Krajobraz tego rejonu przypomina tereny północnej Skandynawii.

Wszystkie wymienione wyżej rodzaje torfowisk utworzyły się w wyniku lokalnego zabagnienia terenu. Mamy jednak w Karkonoszach jedno torfowisko o odmiennej genezie – jest to torfowisko pojeziorne w Dolinie Łomnicy, powstałe w wyniku wypłycenia i zarośnięcia polodowcowego jeziora. Mokradło to jest jednocześnie najgłębszym i najstarszym torfowiskiem w Karkonoszach – miąższość osadów sięga tu 10 m, a jego wiek szacuje się na 10 tysięcy lat. Można je zobaczyć z punktu widokowego nad Kotłem Małego Stawu – miejsce, gdzie znajduje się torfowisko, rozpoznamy po charakterystycznych meandrach Łomnicy.

Wędrując przez karkonoskie mokradła, warto pamiętać, że ekosystemy te spełniają w przyrodzie wiele ważnych funkcji. Nie tylko stanowią siedlisko dla rzadkich gatunków roślin i zwierząt, są także swoistymi zbiornikami retencyjnymi – magazynują wodę pochodzącą np. z nawalnych deszczów, dzięki czemu zapobiegają powodziom w miejscowościach leżących u podnóża gór. Z kolei przesączanie się wody przez warstwę roślinności i osadów organicznych działa niczym filtr usuwający zanieczyszczenia. Rola torfowisk w środowisku przyrodniczym jest zatem niezastąpiona i godna najwyższej ochrony – a taką właśnie ochronę zapewniają granice Karkonoskiego Parku Narodowego, Bilateralnego Rezerwatu Biosfery UNESCO-MAB, wspomnianego transgranicznego obszaru Ramsar oraz Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000.

Lidia Przewoźnik – absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, od 2008 r. specjalista ds. ochrony przyrody w Karkonoskim Parku Narodowym.