POCZĄTKI LOTNICTWA
W KOTLINIE JELENIOGÓRSKIEJ

Dynamiczny rozwój lotnictwa, który nastąpił wkrótce po udanym locie samolotu braci Wright (03.12.1903 r.), był możliwy dzięki zapałowi i determinacji wielu pasjonatów swobodnego latania. Oni to właśnie poświęcając swój czas, pieniądze a nierzadko nawet zdrowie i życie, dążyli do odkrycia i udoskonalenia najlepszego sposobu na przezwyciężenie siły ciążenia.

Kotlina Jeleniogórska odegrała nie małą rolę w osiąganiu tego celu. Opracowanie to, oprócz opisu topograficznego i geograficznego kotliny, przedstawia pierwsze udokumentowane w tym rejonie loty balonów na ogrzane powietrze. Następnie opisuje powstanie i rozwój  Szkoły Szybowcowej w Jeżowie Sudeckim oraz pozostałą aktywność lotniczą w kotlinie.

Do napisania tego artykułu posłużyły mi informacje zawarte w nielicznych źródłach opisujących początki lotnictwa na Śląsku. Informacje na ten temat zawierają regionalne miesięczniki „Der Wanderer im Riesengebirge”. Pisma te znajdują się w zbiorach biblioteki Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze. Miesięczniki zebrane są i zestawione w roczniki. Do opracowania użyłem informacji zawartych w rocznikach pomiędzy rokiem 1923 a rokiem 1940.

Drugim wykorzystanym źródłem jest – „Schlesische Flieger Nachrichten“ pod redakcją Gottfrida Barona. Pismo to wydawane było pięć razy w roku w  Bielefeld (Niemcy) przez „Traditionsgemeinschaft Schlesischer Flieger” (organizacja dbająca o tradycję lotniczą Śląska). Wydawano je w formie broszur zawierających około 35 stron. Wypełniają je wspomnienia pilotów, mechaników lotniczych oraz innych ludzi związanych z przedwojennym lotnictwem na Śląsku. Artykuł zawiera wybrane informacje pochodzące z kilku wydań „Schlesische Flieger Nachrichten“ ( 1,2/1986; 1,2,3,4/1989; 1/1990).

Wiedzę na opisywany temat zawiera również książka pt. „GRUNAU – JEŻÓW kronika gminy”, pod redakcją: Edwarda Dudka, Anny Lityńskiej i Anieli Borzęckiej, wydanej przez Urząd Gminny w Jeżowie Sudeckim w 1999 roku.

Drugą interesującą pozycją dotyczącą lotnictwa w Kotlinie Jeleniogórskiej jest książka pt. „Latanie – moje życie”. Napisała ją znana pilotka urodzona w Jeleniej Górze Hanna Reitsch. W swojej książce zawarła wspomnienia  przepełnione tematami lotniczymi.

Kotlina Jeleniogórska jest jedną z największych kotlin w Sudetach. Otaczają ją od północy Góry Kaczawskie, od wschodu Rudawy Janowickie, od południa pasmo Karkonoszy a od zachodu zamknięta jest Pogórzem Izerskim. Kotlina zajmuje powierzchnię ok. 270 km2, jej dno leży na ok. 350 – 420 m n. p. m *1. Najwyższym szczytem gór otaczających kotlinę  jest – Śnieżka (w paśmie Karkonoszy – 1602 m n.p.m. ). Ukształtowanie terenu oraz wiejące tu silne wiatry fenowe wytwarzają korzystne prądy wznoszące, co sprzyja uprawianiu sportów lotniczych.

Pierwsza wzmianka dotycząca lotnictwa w Kotlinie Jeleniogórskiej pochodzi z  regionalnego miesięcznika „Der Wanderer im Riesengebirge”. Opisano w nim  przylot do Jeleniej Góry balonu o średnicy 8 łokci i wysokości 10 łokci *2. Wydarzenie to miało miejsce  18 sierpnia 1785 roku *3. Pilot balonu Resner zbudował go własnoręcznie i napełnił ciepłym dymem pochodzącym ze spalonej słomy *4. Dalej autor wspominanego artykułu opisuje kolejny lot, który odbył się 21 sierpnia – „balon wzniósł się na znaczną wysokość lecz nie odleciał daleko” *5.

Loty balonowe w Kotlinie Jeleniogórskiej, opisuje również w swojej książce pt. „Tropami śląskiego dziedzictwa” Romuald M. Łuczyński. W roku 1908 balon „Schlesien” *6, o pojemności 1450 m3, napełniony gazem ziemnym pokonał odległość z Wrocławia do Karkonoszy. Trasę jego przelotu tworzyły takie miejscowości jak: Janowice Wielkie, Kowary i Karpacz. Balon należał do Schlesische Verein für Luftschiffahrt (Śląskie Towarzystwo Żeglugi Powietrznej). Zainteresowanie lotami było tak duże, iż zastanawiano się nad utworzeniem jeleniogórskiego oddziału Schlesische Verein für Luftschiffahrt, które powołano ostatecznie do życia dwa lata później.

Kolejne informacje na temat lotnictwa w kotlinie, pochodzą z książki wydanej na zlecenie gminy Jeżów Sudecki w roku 1999 pt. „ Grunau – Jeżów kronika gminy”. W opracowaniu tym przedstawiono wspomnienia, sprawozdania i przekazy ludzi, którzy brali udział w opisywanych przez siebie wydarzeniach. Przedstawiono tam, jak to zaraz po zakończeniu I wojny światowej utworzono w Jeleniej Górze „Bund Deutscher Flieger” (Związek Pilotów Niemieckich), którego założycielem był Ing. Hans Bruno Andresen.

Andresen został przedstawiony jako osoba przecierająca szlak, człowiek „pierwszej godziny” Związku Pilotów Niemieckich w Jeleniej Górze. W czasie I wojny światowej walczył w jednej eskadrze wspólnie z H. Göringiem i E. Udetem. Do Jeleniej Góry przybył po zakończeniu wojny i zafascynowany urokiem  okolic, postanowił tu pozostać.

W roku 1921 wspólnie z 6 innymi byłymi pilotami wojskowymi, założył w Jeleniej Górze – „Bund Deutscher Flieger” 7. Członkowie tego związku spotykali się by wspominać czasy wojenne i rozmawiać na wszelkie lotnicze tematy. Na jednym z takich spotkań w roku 1921 postanowiono, że podobnie jak ich koledzy z Wasserkuppe/Rhön i Rossitten, rozpoczną organizowanie czynnego lotnictwa szybowcowego na górze „Galgenberg” (Góra Szybowcowa) w Jeżowie Sudeckim *8. Miejsce to zostało wybrane na podstawie opinii Waltera Blume (ur.10.01.1896 r. w Hirschberg – zm. 27.05.1964 r. w Duisburg, współzałożyciel BDF w Hirschberg) *9, który dostrzegł, że końcowe wzniesienia Gór Kaczawskich będą nadawać się do wykonywania lotów ślizgowych i żaglowych *10.

Za otrzymane  od hrabiego Schaffgotscha wsparcie w postaci 40 m3 drewna, w roku 1923 zakupiono w Görlitz starą halęwystawową *11. Halę ustawiono na wschodnim krańcu środkowej części wsi. Służyła ona za pierwszy warsztat/hangar, znajdowały się tam również pomieszczenia biurowe i kwatery.

Wkrótce do Jeżowa Sudeckiego przybyli z Rhön niezbędni do uruchomienia szkoły szybowcowej konstruktorzy i nauczyciele. Byli to Edmund Schneider oraz Gottlob Espenlaub. Pierwsze próby lotów podejmowano już od roku 1923 *12. Jednak oficjalne otwarcie szkoły szybowcowej nastąpiło dopiero rok później tj. w 1924 roku, podczas zorganizowanego przez „BDF”  „Tygodnia Lotniczego” *13.

Dzięki pomocy finansowej otrzymanej od władz wysokości 10 000 Mk *14, w roku 1927/28 zbudowano dużą halę na płaskowyżu Góry Szybowcowej.  Halę tę  o wymiarach: 31m długość i 16m szerokość, oddano do użytku w roku 1929 *15. Planowano tam również budowę kolejnego hangaru. Płaskowyż góry położony 550 m n.p.m. ze stokami opadającymi na południe, wschód i północ, był bowiem idealny do prowadzenia lotniczych szkoleń. Szkoła Szybowcowa w Jeżowie Sudeckim przyciągała młodzież z całych Niemiec. Sensacją wówczas stało się ukończenie kursu lotniczego przez pierwszą dziewczynę. Była nią osiemnastoletnia córka fabrykanta z Saksonii.

W roku 1933 zmieniono nazwę szkoły na „Reichsschule für Segelflugsport” (Szkoła Sportu Szybowcowego Rzeszy Niemieckiej). Rozbudowano istniejące budynki oraz dokupiono nowe szybowce. Z czasem start z lin gumowych był zastępowany startem
za wyciągarką, holem za samochodem lub samolotem. Loty holowane odbywały się  na istniejącym od roku 1927 lotnisku w Jeleniej Górze, gdzie Jeżowska Szkoła Sportu Szybowcowego miała swoją filię *16. Zamieszczona poniżej ilustracja przedstawia sposoby holowania szybowców.  Na widniejącej niżej reklamie, umieszczono samolot typu KLEMM o numerze rejestracyjnym  D 2121 *17.

We wspominanym okresie zainteresowano się nowym, nieznanym zjawiskiem atmosferycznym, pozwalającym szybownikom na wielogodzinne pozostawanie w powietrzu i osiąganie znacznych wysokości. Mowa tu o zjawisku nazywanym „falą górską”, występującym przy silnym południowym wietrze.

Odkrywaniem tajemnicy „karkonoskiej fali” zajmowali się min. ówczesny szef Szkoły Szybowcowej w  Jeżowie Sudeckim Wolf Hirth, oraz znany niemiecki szybownik Hans Deutschmann. *18

Jeżów Sudecki to nie tylko Szkoła Szybowcowa, nauka pilotażu, loty termiczne i falowe, ale również Zakłady Szybowcowe. Wspominana fabryka szybowców została założona przez Edmunda Schneidera w roku 1928 *19. W roku 1934 nastąpiła rozbudowa zakładu, fabryka uruchomiła również swoją filię w Piechowicach.  Działalność zakładów rozpoczynał szybowiec dla początkujących typu „Grunau 9”,  budowano tam również inne szybowce.

 

W latach 1929/31 właściciel schroniska „Wiesenbaude”- Eugen Bönsch zamówił kilka supernowoczesnych maszyn *20. O wydarzeniu tym informował miesięcznik „Wanderer im Riesengebirge”, opisując to wydarzenie w jednym z  artykułów. Pisano, że szybowce otrzymają nazwy: „Wiesenbaude” a drugi „ Krummhübel”(Karpacz) *21. Od 1886 roku właścicielami karkonoskiego schroniska „Wiesenbaude” była rodzina Bönsch.  Eugen Bönsch ur. w 1897 roku, brał udział w I wojnie światowej jako pilot wojskowy i miał na swoim koncie 17 zwycięstw powietrznych. Po wojnie pracował w schronisku „Wiesenbaude”  i organizował tam kursy szybowcowe. Współpracował z zakładami szybowcowymi Edmunda Schneidera.  Schronisko zostało spalone 02.10.1938 roku, przez wycofujących się czeskich żołnierzy *22. Euglen Bönsch zmarł w roku 1951.

W zakładach Schneidera zbudowano również szybowiec dla Legnickiego Stowarzyszenia Lotniczego. Chrzest tej maszyny opisuje miesięcznik „Wanderer im Riesengebirge”. Autor artykułu pisał, że w dniu 10.11.1929 roku, w Jeżowie Sudeckim  przy udziale władz i licznych zainteresowanych gości, odbył się chrzest szybowca typu S-4, należącego do legnickiego stowarzyszenia.

W przemówieniu wygłoszonym z tej okazji przez Regierungspräesident Dr.Voeschel, nazwała go „kamieniem milowym” na drodze rozwoju lotnictwa w Legnicy. Dalej autor artykułu opisuje, że Dr. Voeschel zwróciła uwagę na fakt, iż w Niemczech organizacje lotnicze zrzeszają jedyne 30 000 członków, kiedy to w krajach sąsiednich podobne organizacje przewyższają Niemcy swą liczebnością. Za przykład podała sowiecką Rosję, która oficjalnie deklarowała, iż zrzeszonych w ich Związku Lotniczym jest 2 000 000 członków *23.

Regierungspräsident nadała później nowej maszynie imię „Wabi”. Po uroczystej ceremonii, przy sprzyjającej pogodzie rozpoczęły się loty z udziałem nowego S-4 oraz wszystkich pozostałych szybowców.

Światowy rozwój komunikacji oraz zwiększający się ruch turystyczny w regionie, dał impuls władzom Jeleniej Góry do włączenia miasta w sieć komunikacji lotniczej. Wielką chlubą dla jeleniogórzan, było otwarcie lotniska komunikacyjnego w roku 1927 *24. Lotnisko wybudowano około 3 km na wschód od centrum Jeleniej Góry, pomiędzy miejscowościami Grabary a Łomnica, wzdłuż dróg prowadzących w kierunku Wrocławia i Łomnicy. Dzięki tej decyzji, miasto uzyskało bezpośrednie, regularne połączenia lotnicze z innymi lotniskami.

Z ramienia Urzędu Miasta Jelenia Góra, kwestią lotniska zajmowali się Stadtrat Elger i Stadtbaurat Latzke *25.
Samoloty z omawianego lotniska latały początkowo na trasie: Berlin – Cottbus – Görlitz – Jelenia Góra – Wrocław. W kolejnych latach zaś, przedłużono ową trasę do Nysy i Gliwic oraz do Drezna i Lipska *26. Początkowo ruch pasażerski był niewielki. W roku 1928 startowały i lądowały 3 samoloty dziennie, w roku następnym liczba odlatujących i przylatujących wzrosła do 5 maszyn *27.

Była to komunikacja sezonowa (funkcjonowała od maja do września). Linie obsługiwane były przez samoloty typu Junkers F 13, mogące zabrać na pokład do 4 pasażerów i 2 członków załogi. W pomyślnych dla komunikacji lotniczej latach do Jeleniej Góry przylatywało około 1000 pasażerów a opuszczało ją około 750 podróżnych *28. Oprócz lotów pasażerskich i przewozu poczty, wykonywano loty reklamowe, ćwiczebne, zrzucano ulotki, robiono zdjęcia z powietrza.

Lotnictwo w kotlinie oprócz Jeżowa Sudeckiego i Jeleniej Góry, uprawiane było również w Karkonoszach. Majestatyczne pasmo górskie przyciągało lotników chcących wypróbować swoją wiedzę i umiejętności lotnicze. Niewątpliwe zalety Karkonoszy dostrzegł i próbował wykorzystać wspominany już wcześniej Hans Bruno Andresen. Uważał on, że teren Równi pod Śnieżką z zalęgającym tam przez 6 miesięcy śniegiem, jest doskonały do nauki latania przy wszystkich możliwych kierunkach wiatru. Twierdził, że wykonywanie lotów w kierunku kotliny jest możliwe jedynie przy wietrze północnym, północno-zachodnim i północno-wschodnim.

Hans Bruno Andresen starał się uzyskać kontakt z odpowiednimi władzami w Pradze *29, aby uznano bezsilnikowe szybowce za urządzenia sportowe. Pozwoliłoby to, na swobodne przekraczanie granicy a w konsekwencji, umożliwiło wykonywanie lotów z Równi pod Śnieżką, praktycznie przez cały rok we wszystkich kierunkach.

cdn.

Jacek Urbańczyk – mgr. absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego – Wydział Nauk Historycznych  Od 1980 roku pilot szybowcowy i samolotowy w Aeroklubie Jeleniogórskim, od 1985  instruktor szybowcowy. Były Prezes Zarządu AJG obecnie Członek Zarządu AJG

Artykuł ukazał się drukiem w numerze 4/2011 czasopisma

————-
Przypisy

• 1.  Słownik geografii turystycznej Sudetów Kotlina Jeleniogórska, pod red M. Staffy, Wrocław 1999 r., s. 9.
• 2.  http://wikipedia.org  Elle/ Łokieć- jednostka miary długości o różnej wartości w zależności od państwa, regionu i epoki. Łokieć berliński w Prusach do 1872 r., 1 Elle/łokieć = 66,70 cm.
• 3.  Der Wanderer im Riesengebirge, „Der Luftballon“, Breslau Januar 1940 r. 60 Jahrgang, s. 6.
• 4.  Działo się to w niespełna trzy lata po pierwszym załogowym locie balonu braci Montgolfier.
• 5.  Der Wanderer im Riesengebirge, „Der Luftballon“, Breslau Januar 1940 r. 60 Jahrgang, s. 6.
• 6.  R. M. Łuczyński, Tropami śląskiego dziedzictwa, Wrocław 2006 r., s. 263-265.
• 7.  Schlesische Flieger Nachrichten, Red. und Ges.: Gottfrid Baron Postfach 140132 4800 Bielefeld 14,  7 Jahrgang, Nr.3/1989 r., s. 2.
• 8.  Grunau-Jeżów kronika gminy, pod red. E. Dudek, A. Lityńska, A. Borzędzka,  Jelenia Góra 1999 r. s.58-59.
• 9.  Schlesische Flieger Nachrichten, Red. und Ges.: Gottfrid Baron Postfach 140132 4800 Bielefeld 14,  7 Jahrgang, Nr.1/1989 r., s. 2.
• 10.  Tamże, s.47-48
• 11.  W czasach kryzysu i inflacji był to bardzo wartościowy towar. Posłużył on na wymianę za halę wystawową.
• 12. Schlesische Flieger Nachrichten, Red. und Ges.: Gottfrid Baron Postfach 140132 4800 Bielefeld 14, 7 Jahrgang, Nr.2/1989 r., s. 24.
• 13.  WAP w Jeleniej Górze, AMJG, 3997, Verwaltungsbericht der Stadt Hirschberg In Schlesien  für das Jahr ab
  1.04. 1924 bis 31.03.1925
• 14.  Der Wanderer im Riesengebirge, „Segelflugschule In Grunau”, Breslau Oktober 1928 r. 48 Jahresgang, s. 155.
  15.  Tamże, „Der Segelflug In Riesengebirge”, Breslau Marz 1929 r. 49 Jahresgang, s. 43.
• 16. Grunau-Jeżów kronika gminy, pod red. E. Dudek, A. Lityńska, A. Borzędzka,  Jelenia Góra 1999 r. s. 48-49.
• 17.  Hanna Reitsch, Latanie- moje życie, Jelenia Góra 2006 r., s. 62.
• 18.  http://www.szybowce.com/news/article.php?id=27800&group=ava.szybowce
• 19. Grunau-Jeżów kronika gminy, pod red. E. Dudek, A. Lityńska, A. Borzędzka,  Jelenia Góra 1999 r. s. 76.
• 20.  Tamże, s. 76.
• 21.  Der Wanderer im Riesengebirge, „Der Segelflug In Riesengebirge”, Breslau März 1929r., s. 43.
• 22.  J. Ratajski, Karkonosze na dawnych widokówkach, Jelenia Góra 2005 r., 182
• 23. Der Wanderer im Riesengebirge, „ Taufe der neuen Segelflugzeug im Riesengebirge”, Breslau Dezember 1929 r. 49 Jahresgang, s. 187.
• 24.  J. Grenzdöfer, K.D. Seifert, Geschichte der ostdeutschen Verkehrsflughäfen, Bonn 1997 r., s. 269.
• 25. Wojewódzkie Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze, AMJG 7106, Verkehr mit  dem Deutschen Flughafen-verband, „Teilnehmer – Mitgliderversamlung des VDF, 14-15.10.1927 i 28.04.1928 r.
• 26. J. Grenzdöfer, K.D. Seifert, Geschichte der ostdeutschen Verkehrsflughäfen, Bonn 1997 r., s. 27 1.
• 27.  Jelenia Góra Zarys rozwoju miasta, pod red. Z. Kwaśny, Wrocław 1989 r., s. 193-194.
• 28.  Tamże, s. 194.
• 29.  Traktat wersalski ograniczał Niemcom posiadanie i posługiwanie się sprzętem lotniczym.