Wszyscy mieszkańcy regionu jeleniogórskiego, od setek lat, wiedzieli i wiedzą, że w Karkonoszach, w Środkowej Europie, zamieszkuje od niepamiętnych czasów, tajemniczy Duch. Najprawdopodobniej było to kiedyś lokalne bóstwo, związane z kultem płodności, przyrody i sił natury. Można je utożsamiać z czasami starożytnych bogów greckich, rzymskich i celtyckich. Jako lokalny opiekun bogactw naturalnych, w tym kruszców (złota, srebra i miedzi) oraz drogich kamieni, kojarzony był także z mitycznym Gryfem, strażnikiem wszelkich drogocennych kopalin i innych skarbów Ziemi, który zamieszkiwał gdzieś na Wschodzie.

…Zainteresowanie Duchem Gór w Polsce podzielić można przynajmniej na trzy okresy. Pierwszy zawiera się mniej więcej od roku 1945 do lat 60. XX w. Charakteryzuje się przede wszystkim oswajaniem miejscowego Władcy Karkonoszy – Rübezahla – dla potrzeb kultury polskiej, która musiała zastąpić dawne niemieckie tradycje karkonoskie, nowymi, opartymi na słowiańskich korzeniach. Odrzucano, wówczas, wszystko co mogło w jakikolwiek sposób kontynuować nieprzydatne, a wręcz wrogie polskiej racji stanu, przejawy ciągłości kulturowej regionu. Sprzyjały temu wydarzenia jakie miały miejsce w tym czasie. Do 1948 r., a w niektórych regionach, nawet do początku lat 50. XX w., wysiedlono Niemców z całego tego obszaru. W wielowiekowej tradycji regionu, zaczęto wyszukiwać przeważnie te elementy, które mogły mieć związki z kulturą polską lub tylko z Piastami. Część „przydatnych elementów”, przejmowano jako własną tradycję o słowiańskich, zgermanizowanych korzeniach. Do tej grupy należały niektóre legendy i w dużej części podania związane z Duchem Gór.

Nie dziwi więc fakt, że pierwszą książką w języku polskim, wydaną w regionie jeleniogórskim, była broszurka, autorstwa Józefa Sykulskiego, pt. „Liczyrzepa zły Duch Karkonoszy i Jeleniej Góry”, wydana w Jeleniej Górze w 1945 r. To właśnie autor tego dzieła, tłumacząc dosłownie imię „Rübezahl” na „Liczyrzepa”, na długie lata utrwalił tę kalkę językową jako oficjalną nazwę Władcy Karkonoszy. Upowszechnieniu postaci Ducha Gór pomogły następne publikacje książkowe, na ten temat, m.in.: W. Bandrowskiego, „Opowieści dolnośląskie o Liczyrzepie”, wydane w Warszawie w 1951 r., a także artykuły w czasopismach i gazetach, m.in.: R. Tomczyka, „Rübezahl – zgermanizowany Swatewit”, opublikowany w miesięczniku „Śląsk”, R.II, nr 8/9 z 1947 r. (wydawany w Jeleniej Górze, w latach 1945-1948); Z. Michniewicza, „O najstarszym wizerunku Rzepióra z roku 1561”, opublikowany w „Roczniku Jeleniogórskim”, t.1 w 1963 r.; T. Seweryna, „O Rübezahlu”, w „Orlim Locie” w 1950 r., czy S. Bernatta, „Liczyrzepa” w „Nowinach Jeleniogórskich”, nr 18 z 1958 r. Artykuły na temat Władcy Karkonoszy ukazały się także w: „Twórczości”, „Przygodzie”, „Roczniku Wrocławskim”, „Wierchach” i „Przyjacielu”.

Już w latach 60. XX wieku, swego rodzaju logo Muzeum Regionalnego w Jeleniej Górze (dziś Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze), stała się postać Ducha Gór, wg wzoru z mapy Martina Helwiga z 1561 r. Stało się to za sprawą ówczesnego kierownika Zbisława Michniewicza, który interesował się tą legendarną postacią. Na budynku restauracji „Teatralna” (dzisiaj „Ha Long”), przy ul. Matejki, umieszczono ażurowy kierunkowskaz (metaloplastyka), przedstawiający Ducha Gór, a sam kierownik posiadał imienny exlibris, przedstawiający Władcę Karkonoszy, w krakowskiej czapce z pawim piórem, wykonany przez mistrza linorytu, Józefa Gielniaka (ten wybitny grafik był twórcą tylko kilkunastu exlibrisów).

W sklepach pamiątkarskich sprzedawano wówczas wiele pamiątek i pocztówek przedstawiających Ducha Gór, wg wcześniejszych wzorów, jeszcze z lat 30.-40. XX w., a więc niemieckich, nieco tylko przerobionych.

W drugim okresie, od lat siedemdziesiątych do połowy lat 90. XX w., udomowiony Duch Gór, stał się ważnym elementem turystycznej promocji regionu (z przerwami na lata kryzysów: 1968-70, 1975-76, 1980-84, 1987- 89, które nie sprzyjały rozwojowi turystyki i czegokolwiek dobrego. Spróbowano naprawić błąd z 1945 r. i zamienić imię Ducha Gór z „Liczyrzepy” na inne, m.in. zapożyczone z Czech (Karkonosz), lub utworzone na nowo, polsko brzmiące (Rzepiór, Rzepolicz). W sprawie tej ukazały się artykuły, m.in.: E. Kalskiego, „Skąd ten Liczyrzepa” [w:] miesięczniku„ Odra”, R. II, nr 37 w 1959 r.; S. Rosponda, „Polski Skarbnik a niemiecki Rübezahl”, w „Roździeńsciana. Studia o Walentym Roździeńskim, autorze Officina Ferraria z 1612 roku” w 1965 roku i wreszcie samego J. Sykulskiego, „Skarbnik ryfejski, a nie Liczyrzepa” w „Roczniku Jeleniogórskim”, t. 23 w 1985 r.

Opublikowano też inne artykuły promujące mit Karkonoskiego Ducha, m.in.: I. Sikory, „Mit o Liczyrzepie. Materiały do dziejów motywu”, w „Wierchach” R.46 w 1977/78 roku i „Mit o Liczyrzepie w literaturze niemieckiej, czeskiej i polskiej do 1939 roku” w „Roczniku Jeleniogórskim”, t. 18 w 1980 r. W latach 70. i 80., o Władcy Karkonoszy, pisali też: J. Janczak  w „Śląskim Labiryncie Krajoznawczym” i „Sudeckich Szkicach Historycznych”; J. Jędrasik i E. Hahn w „Karkonoszach” czy H. Szoka w „Kulturze Dolnośląskiej”. Wydano też jedną książkę: J. Żylińskiej, „Legenda o Liczyrzepie”, Warszawa 1965 r.

Mit Ducha Gór rozprzestrzenił się na dobre w regionie karkonoskim i na całym Dolnym Śląsku, do tego stopnia, że w latach 70. XX w., funkcjonowała dolnośląska gra liczbowa „Liczyrzepka”, a w Zakładach Przetwórstwa Owocowego w Legnicy produkowano białe, markowe wino o pięknej nazwie „Liczyrzepa”.

Pojawiło się wówczas wiele pamiątek, szczególnie w sklepach „Cepelii”, przedstawiających Ducha Gór, które były chętnie kupowane przez turystów odwiedzających Karkonosze. Duch Gór, jako „ambasador” regionu, praktycznie, aż do końca tego okresu, występował pod imieniem „Liczyrzepa”.

Trzeci okres, zainteresowania postacią Ducha Gór, rozpoczął się w drugiej połowie lat 90. XX w. Z inicjatywy piszącego te słowa, w latach 1997-2008, Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze (od 2001 r. Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze. Zmiana nazwy też z inicjatywy autora tekstu, mimo sprzeciwu wielu pracowników muzeum), wydawało kwartalnik, pt. „Skarbiec Ducha Gór”. To w nim publikowano, m.in. tłumaczenia legend i ciekawostki o Władcy Karkonoszy, a okładki czasopisma, przedstawiające tylko i wyłącznie Władcę Karkonoszy, ilustrowali artyści związani z regionem jeleniogórskim. Byli to: Wiktor Staszak, Henryk Waniek, Jerzy Jakubów, Paweł Trybalski, Marek Lercher, Maciej Lercher, Marek Liksztet, Krzysztof Figielski, Jerzy Kolankowski, Tadeusz Kaczmarek i Janusz Motylski. Na wydawaniu przez muzeum  własnego czasopisma, w którym mowa była o  Duchu Gór, się nie skończyło.

W latach 1999-2008, przetłumaczone zostały najważniejsze niemieckie teksty dotyczące Władcy Karkonoszy i wydane drukiem w Jeleniej Górze: w 1999 r. „Legendy o Duchu Gór” (tłum. A. Paczos, tekst I. Łaborewicz, red. S. Firszt); w 2000 r., C. Hauptmanna, „Księga Ducha Gór” (tłum. E.Mendyk, red. S.Firszt); w 2003 , K. Zachera, „Źródła pisane o Duchu Gór z Karkonoszy, od średniowiecza do końca XVII wieku”, (tłum. E Mendyk, T. Pryll, red. S. Firszt), J. Praetoriusa, „Znane i nieznane historie o Rzepiórze” (tłum. A. i A. Paczos, red. S. Firszt); J.K.A. Musäusa, „Pięć legend o Rzepiórze”, tłum. E. Mendyk, red. S. Firszt); w 2008 r. wznowienie C. Hauptmanna, „Księga Ducha Gór” (tłum. E. Mendyk, P. Wiater, T. Pryll, red. S. Firszt).

W roku 2005  rozpoczęto też (i na tym się skończyło), tłumaczenia literatury czeskiej na temat Ducha Gór, były to bajki M. Kubátovej, pt. „Legendy o Karkonoszu i z Karkonoszy” (tłum. K. Kurkowa, red. S. Firszt).

Dzięki tym działaniom, także inni podjęli tę tematykę. I tak, w 1999 roku, Muzeum Sportu i Turystyki w Karpaczu, z inicjatywy jego dyrektora Zbigniewa Kulika, wydało reprint broszurki J. Sykulskiego, z 1945 roku, pt. „Liczyrzepa. Zły Duch Karkonoszy i Jeleniej Góry”. Także Ullrich Junker, współpracujący z jeleniogórskim muzeum, wydał własnym sumptem w 2003 r. niewielką broszurkę „Rübezahl. Rybecal”.

W 2001 r. ukazał się artykuł Lucyny Biały z Wrocławia, pt. „Legenda Rübezahla. Źródła i literatura do połowy XVII wieku” [w:] Góry – Literatura – Kultura, t.4, Wrocław 2001, s.9 – 21.

Także piszący te słowa przygotował też szereg artykułów na temat Ducha Gór. Były to kolejno: „Władca Karkonoszy, Duch i Skarbnik”, „Karkonosze”, nr 6, 1999, s.29 – 35; „Rübezahl – Władca Karkonoszy” [w:] „Z Lamusa Rzepióra”, z. 3, 2001, s. 4 – 12; „Kim jest Duch Gór”, „Skarbiec Ducha Gór”, nr 4, 2002, s. 14 – 17; „Wpływ starożytnych mitów i średniowiecznej demonologii na kształtowanie się legendy karkonoskiego Ducha Gór” [w:] „Wędrówki rzeczy i idei w średniowieczu”, Wrocław 2004, s.135 – 148; „Jak naprawdę wygląda Duch Gór?” „Skarbiec Ducha Gór”, nr 1, 2006, s. 2 i „Najlepsi ambasadorowie miast i regionów Polski”, „Skarbiec Ducha Gór”, nr 1, 2007, s. 2.

W 2007 r. w Jeleniej Górze, dzięki  pomocy Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze, wydana została praca doktorska Lucyny Biały, „Duch Gór – Rübezahl. Geneza i upowszechnienie legendy” (red. S. Firszt), będąca zwieńczeniem dotychczasowych badań i wiedzy o Duchu Gór. CDN.

Stanisław Firszt

Link do pierwszej części artykułu

Link do trzeciej części artykułu

Artykuł ukazał się drukiem w numerze 5/2012 wydania papierowego czasopisma „Karkonosze”.